Polscy artyści interesujący się malarstwem historycznym nie mogli narzekać na brak inspiracji do tworzenia wielkich dzieł. Dzieje naszego kraju naznaczone zostały licznymi wydarzeniami politycznymi i batalistycznymi, przez co malarze różnych epok mieli szerokie pole do rozwijania tej gałęzi malarstwa. Począwszy od rozbudowanych dynastii królów i władców, poprzez powstania i przewroty aż po bitwy i wojny. Spośród tylu znakomitych dzieł trudno wybrać te, które jednoznacznie byłyby najistotniejszymi obrazami historycznymi w Polsce. Jest jednak kilka prac, o których zapewne każdy z nas słyszał i gdzieś już widział. Malarstwo historyczne jest ważnym elementem edukacji w polskich szkołach, dlatego większość uczniów z pewnością zna te obrazy z podręczników. Oryginały podziwiane są każdego roku w muzeach przez rzesze wielbicieli sztuki i historii a reprodukcje tych znanych dzieł historycznych są popularnym i chętnie kupowanym gatunkiem obrazów.
“Bitwa pod Racławicami”
Imponujących rozmiarów dzieło znajdujące się w Panoramie Racławickiej powstało w 1894 roku jako wspólna praca Jana Styki i Wojciecha Kossaka oraz jeszcze kilku współpracujących z nimi artystami. Uznawany jest za najciekawszy polski obraz XIX wieku i przedstawia scenę walki podczas słynnej bitwy pod Racławicami, postać Tadeusza Kościuszki oraz dzielnych chłopów- kosynierów. Kluczowy moment bitwy czyli starcie polskich chłopów z rosyjskimi armatami ukazany jest niezwykle dynamicznie i realistycznie. Stworzenie obrazu było dużym przedsięwzięciem poprzedzonym szczegółowymi badaniami historycznymi, aby jak najdokładniej odwzorować każdy detal.
“Bitwa pod Grunwaldem”
Wybitne dzieło Jana Matejki namalowane w latach 1872-1878 to jeden z najbardziej znanych polskich obrazów. Przedstawia on zaciętą walkę wojsk obu stron w momencie, w którym szala zwycięstwa zaczyna przechylać się już na stronę litewsko-polską. Wśród licznych postaci zaprezentowanych na obrazie historycy potrafili wyróżnić znaczną ich część. Charakterystyczny dla “Bitwy pod Grunwaldem “ jest dynamizm i ekspresja. Wszystkie postaci ukazane są w momencie walki, nie ma statycznego planu. Jest to jednak znacznie mniej realistyczny obraz niż “Bitwa pod Racławicami” gdyż dużo więcej w nim symboliki jak choćby jaśniejąca na niebie postać św. Stanisława ze Szczepanowa, patrona Polski.
“Hołd Pruski”
Kolejne wielkie dzieło najwybitniejszego wśród Polaków malarza historycznego to “Hołd Pruski” powstał w Krakowie w latach 1879-1882. Przedstawia on hołd pruski złożony przez Albrechta Hohenzollerna 10 kwietnia 1525 roku na krakowskim Rynku Głównym. Jest to jeden z tych obrazów, który miał za zadanie podkreślać wielkość narodu polskiego, bogatą kulturę i możnych władców. Matejko umieścił na obrazie 31 postaci z ówczesnych kręgów politycznych.
“Konstytucja 3 maja”
Jan Matejko miał niezwykły dar uwieczniania na płótnie wielkich wydarzeń z historii Polski. Większość z nich napawała Polaków dumą i nadzieją. Kolejnym doskonale znanym malowidłem jest stworzony 1891 roku obraz przedstawiający pochód posłów z Zamku Królewskiego zmierzających do kolegiaty św. Jana w celu zaprzysiężenia nowego tekstu konstytucji z 3 maja 1791 roku uchwalonej przez Sejm Czteroletni. Centralną postacią jest niesiony na rękach przez posłów marszałek Stanisław Małachowski.
Poczet królów i książąt polskich
Nie jest to co prawda klasyczny obraz a raczej cykl rysunków autorstwa Jana Matejki z lat 1890-189, na których artysta przedstawił 44 królów i książąt polskich. Czarno-białe rysunki ołówkiem wzbogacone zostały o konkretne atrybuty i cechy charakterystyczne dla każdego z władców, tak aby w przyszłości symbole te pozwalały łatwiej odróżnić poszczególnych królów. Znaczenie niektórych detali zostało odczytane dopiero w latach współczesnych. Wizerunki władców przedstawione przez Matejkę są dziś powszechnie znane i widnieją najczęściej na stronach podręczników do historii. To najczęściej reprodukowane dzieło tego wybitnego malarza.